کودکان در فرآیند رشد، رفتارهایی از خود نشان می‌دهند که ممکن است ابتدا در نظر دیگران بامزه باشد. بخش زیادی از حرکاتی که در کودک دیده می‌شود طبیعی است، اما آن دسته از حرکات و ادا و اطوارهایی که بیش از حد تکرار می‌شود باید مورد بررسی قرار گیرد. والدین و مراقبان کودک اولین افرادی هستند که متوجه رفتار تکراری کودک می‌شوند و ابتدا سعی می‌کنند حواس کودک را پرت کرده تا حرکات او را کنترل کنند و اغلب هم به صورت کوتاه مدت با پرت کردن حواس کودک می‌توان رفتارش را متوقف کرد.

این حرکات نوعی رفتار حرکتی است که به طور مکرر رخ می‌دهد و ظاهرا اجباری است و بدون هدف انجام می‌شود؛ مانند دست تکان دادن یا حرکت نوسانی بدن، کوبیدن سر، گاز گرفتن خود، کوبیدن بدن به درو دیوار و عملا فرد حرکاتی انجام می‌دهد که به نظر می‌رسد مجبور است انجام دهد؛ اما ظاهرا کاربرد خاصی ندارند یا برای هدف خاصی انجام نمی‌شوند؛ مثلا دستش را به صورت دست دادن با دیگران یا به حالت بای بای کردن تکان می‌دهد. منظورش سلام یا خداحافظی با کسی نیست، سرش را به این طرف و آن طرف تکان می‌دهد بدون آن که منظورش «نه» گفتن باشد، سرش را به دیوار می‌کوبد بدون آن که از چیزی ناراحت باشد، دست یا بدن خود را گاز می‌گیرد بدون آن که هدفی داشته باشد. برخی از این حرکات قالبی به کودک آسیب نمی‌رساند، به عنوان مثال دست‌هایش را موقع نشستن زیر بدنش قرار می‌دهد یا درون لباس‌ها پنهان می‌کند.

حرکات قالبی در سه سال اول زندگی آغاز می‌شود و حرکات قالبی ساده مثلا تکان نوسانی در کودکان خردسالی که در حال رشد هستند، پدیده‌ای شایع است، اما حرکات قالبی پیچیده چندان شایع نیست.

تفاوت این اختلال با اختلال تیک در زمان شروع است. اختلال حرکت قالبی در سنین پایین‌تر یعنی قبل از سه سالگی بروز می‌کند، اما شروع تیک‌ها به طور متوسط بین پنج تا هفت سالگی است. همچنین حرکات قالبی ممکن است شامل دست و پا و کل بدن باشد و تیک‌ها عموما شامل چشم، صورت، سر و شانه هستند.

اختلال حرکت قالبی در کودکان کم توان ذهنی و کودکان نابینا و کودکانی که تاخیر رشد دارند، رایج است. همچنین حرکات قالبی ممکن است بیانگر اختلال طیف اوتیسم باشند و لازم است بررسی شود آیا در ارتباط اجتماعی و تعامل‌های کودک تاثیر گذاشته است یا خیر. وجود حرکات قالبی ممکن است حاکی از یک مشکل عصبی باشد، بنابراین باید جدی گرفته شود.

باید اشاره داشت استرس‌های محیطی می‌تواند جزو عوامل محرک برای ایجاد این نوع رفتار شود. برای تشخیص لازم است نوع حرکت کودک و فراوانی میزان بروز آن را در طول دو هفته ثبت کنید و در حالتی که خود کودک متوجه نیست، هم در شرایط استرس‌آور و هم در شرایط عادی از رفتار او فیلم تهیه و با متخصص مشورت کنید. درمان این اختلال، دارودرمانی و رفتاردرمانی است.

دکتر مهرنوش دارینی

روان‌شناس و مشاور